Suicidepreventie

Auteurs: Frans Koopmans en Damaris Koopmans
Bron: www.metamorfosemagazine.org

“Red hen die opgepakt zijn om te sterven, wee als u zich afzijdig houdt van wie wankelend ter slachting gaat..”
(Spreuken 24:11)

Algemene cijfers
Wereldwijd overlijden gemiddeld een miljoen personen door suïcide per jaar. In Nederland waren dit er in 2016 1894.1 In Vlaanderen waren er in 2015 1051 doden door suïcide.2 Het aantal mensen wat een poging doet (94.000 per jaar in Nederland; 10.360 in Vlaanderen) of nadenkt over suïcide (410.000 per jaar in Nederland) ligt echter een stuk hoger. In het leven van een persoon denkt gemiddeld 8.3% na over suïcide. Suïcide komt met name veel voor onder mensen van middelbare leeftijd (45-60 jaar). Ook in andere leeftijdscategorieën is het een belangrijke doodsoorzaak. Onder jongeren was suïcide in 2014 zelfs doodsoorzaak nr. één.3

De afgelopen jaren is er in de media en politiek meer belangstelling gekomen voor suïcidaliteit. Hieruit is ook de organisatie 113 ontstaan, dat streeft naar een land waarin niemand eenzaam en radeloos sterft door suïcide. De organisatie 113 biedt crisishulp (24/7) en online therapie. De organisatie heeft contacten met ggz organisaties en geeft trainingen. Ook biedt ze diverse tools en trainingen voor niet-professionals in het signaleren van zelfmoordgedachten en hoe ervoor te zorgen dat iemand hulp zoekt.

Factoren in suïcide
Wat brengt iemand ertoe een einde te willen maken aan zijn of haar leven? In het kort gezegd ontstaan zelfmoordgedachten door het klemzitten vanwege ondraaglijke pijn veroorzaakt door onoplosbare problemen die zo erg zijn dat er voor die persoon geen andere uitweg meer is.4 De multidisciplinaire richtlijn voor suïcidaal gedrag5 noemt specifieke factoren en psychologische mechanismen die in verband worden gebracht met suïcide. Het meest gebruikte model hiervoor is het kwetsbaarheids-stressmodel. Het model gaat ervanuit dat het risico op suïcidaal gedrag toeneemt, wanneer een persoon met een bepaalde kwetsbaarheid wordt blootgesteld aan stress.5 Er kan bij mensen die een suïcidepoging ondernemen sprake zijn van een biologische kwetsbaarheid, waardoor iemand over het algemeen minder goed kan omgaan met spanningen, emoties of traumatische ervaringen. Mensen die kwetsbaar zijn, hebben vaak een of meer van de volgende eigenschappen: Ze denken gauw zwart-wit, ze reageren heftiger dan anderen op tegenslagen of teleurstelling, ze zijn zeer gevoelig voor (dreigende) afwijzing en ze verliezen snel overzicht. Op sociaal gebied zijn risicokenmerken veel onrust en wisselingen in het leven gehad hebben en zich geregeld verlaten gevoeld hebben. Verder zijn contacten met lotgenoten, alcohol/drugsgebruik en het meemaken van een traumatische gebeurtenis factoren die in relatie worden gebracht met suïcidaal gedrag.1,6

Suïcidaal gedrag komt regelmatig voor in combinatie met andere psychische aandoeningen en klachten. Meer dan de helft van de mensen met een depressie geeft aan weleens gedachten te hebben aan de dood of aan zelfdoding en uit onderzoek blijkt dat van de mensen met een borderline persoonlijkheidsstoornis de helft zichzelf beschadigd heeft of weleens een zelfmoordpoging heeft gedaan. 6

Er zijn ook beschermende factoren die ervoor kunnen zorgen dat mensen niet na gaan denken over het doen van suïcide. Deze factoren zijn bijvoorbeeld het hebben van een positief zelfbeeld, hoop voor de toekomst en het idee dat het leven zin heeft. Ook het hebben van sociale en emotionele steun, actieve betrokkenheid bij een kerk en geloof en het zich verbonden voelen met een behandelaar zijn factoren die beschermend werken. Als aan personen die een suïcidepoging hadden ondernomen, gevraagd werd wat hen hielp om een volgende poging te voorkomen, bleek het hebben van persoonlijke relaties de belangrijkste reden was om (verder) te leven.1

Suïcidaal gedrag en het suïcidale proces
Voor naasten komt een suïcide vaak onverwachts. Toch heeft iemand over het algemeen er al erg lang over nagedacht en soms zelfs suïcide gepland. Vaak is er sprake van suïcidaal piekeren: aanhoudende, dwangmatige, en steeds sterker wordende piekergedachten over de dood, suïcide, ideeën over falen, zich waardeloos voelen, zelfhaat of schuld.1 Van suïcidaal gedrag wordt gesproken wanneer iemand gedachten heeft over suïcide, (voorbereidende) handelingen uitvoert met als doel zichzelf te doden of pogingen daartoe doet.

Er zijn verschillende stappen in het suïcidale proces. Het proces bestaat uit innerlijke en uiterlijke gedragingen. Innerlijke gedragingen gaan over het denken aan suïcide en de uiterlijke gedragingen gaan over zaken als het schrijven van een afscheidsbrief en het voorbereiden van een poging tot suïcide. Hoe snel en hoe ver het suïcidale proces gaat, kan sterk verschillen. Een van de meest kenmerkende dingen van het suïcidale proces is een steeds meer benauwende tunnelvisie, waardoor degene met de suïcidale gedachten steeds minder andere opties ziet om van het lijden af te komen dan de dood. Een zelfmoordpoging kan gepland of impulsief plaatsvinden. In de praktijk is het vaak een combinatie van de twee: een druppel die de emmer doet overlopen.7

Het is belangrijk te beseffen dat het suïcidale proces op ieder punt tot stilstand kan worden gebracht en dat veel mensen op zoek gaan naar hulp. Ze staan ambivalent in de keuze tussen het leven en de dood: aan de ene kant zien ze geen andere uitweg weer, maar aan de andere kant willen ze deze wel graag zien.  Het uitvergroten van deze ambivalentie is een taak van de hulpverlener en ook een pastoraal medewerker kan hier belangrijke stappen in zetten.

Misverstanden over suïcidaal gedrag
Er zijn misverstanden die ook genoemd moeten worden, omdat deze heel goed bij hulpverleners kunnen spelen en ze de hulp in de weg kunnen staan. Dit gaat om misverstanden als:

  1. Wie over suïcide praat, die doet het niet
    Veel mensen die uiteindelijk een geslaagde suïcide doen, hebben daarvoor al signalen afgegeven dat het niet goed gaat. Uit onderzoek blijkt dat 55-90% van de mensen die uiteindelijk een geslaagde suïcide pleegt, vooraf signalen heeft gegeven.
  2. Suïcide is een weloverwogen keuze
    Mensen met suïcidale gedachten zijn juist verstrikt geraakt in een beklemmende gemoedstoestand van waaruit ze juist geen weloverwogen keuze meer kunnen maken. Uit onderzoek is gebleken dat ze vooral willen dat hun psychisch lijden ophoudt. Ze willen niet zozeer dood, als wel een ander leven.
  3. Als mensen dood willen, kun je ze toch niet tegenhouden
    Zoals hiervoor al beschreven denken veel meer mensen na over suïcide dan er uiteindelijk suïcide plegen. Voor veel mensen die nadenken over suïcide blijft dit zelfs bij een eenmalige periode en na deze periode zijn ze juist blij dat ze de crisis te boven zijn gekomen en nog leven.
  4. Als je over suïcide praat, breng je iemand juist op ideeën
    Uit onderzoek blijkt dat over suïcide praten juist helpt om suïcide te voorkomen. In gesprekken kan naar oplossingen gezocht worden en het praten over de zelfmoordgedachten kan de spanning verlagen.8,9

Signalen
Er is een aantal signalen waaruit vermoedens kunnen gaan ontstaan dat iemand nadenkt over suïcide. Dit gaat allereerst om het praten over wanhoop en hulpeloosheid. Indirecte uitspraken zoals “het hoeft van mij allemaal niet meer en “laat mij maar” kunnen signalen zijn dat iemand nadenkt om suïcide te plegen. Ook omstandigheden kunnen aanleiding zijn tot deze vermoedens: Het ervaren van (recentelijk) verlies van relaties, baan, huis of het meemaken van een suïcide in de nabije omgeving. Verder kan iemand zich afwijkend gaan gedragen: zich steeds meer terugtrekken of zelfverwaarlozing, maar ook juist risicogedrag, zoals overmatig gebruik van alcohol, drugs of roekeloos rijden.9 Al deze signalen kunnen aanleiding zijn om te vragen naar mogelijke suïcidale gedachten.

Suïcidepreventie in de praktijk
Het risico op suïcide is verhoogd als bij iemand de gedachten ‘ik ben alleen’, ‘ik ben iedereen tot last’ en ‘ik ben niet meer bang en kan suïcide plegen’ tegelijk samenkomen. Door naar het verhaal te luisteren, kan het gevoel alleen te zijn en tot last te zijn al afnemen. Alleen naar het verhaal luisteren, is echter niet voldoende, blijkt uit onderzoek.
Iedereen die hulp zoekt, is op zoek naar een andere oplossing dan de dood. Dit betekent concreet dat je kunt werken aan het uitvergroten van deze ambivalentie. Bij 113 wordt gewerkt met de oplossingsgerichte gespreksvoering. Bij deze vorm van gesprekken is veel ruimte voor empathie en het met de hulpvrager nadenken over andere opties dan de dood. De houding van een oplossingsgerichte hulpverlener is er een van niet-weten. Met oplossingsgerichte vragen worden hulpvragers uitgenodigd om tekenen van vooruitgang te beschrijven en worden ze aangemoedigd door te gaan met kleine en gemakkelijke stappen voorwaarts. De oplossingsgerichte gespreksvoering vraagt expliciet naar hoop. Een aantal belangrijke oplossingsgerichte vragen zijn: Waar hoopt u op, wat voor verschil zou dat maken. Wat werkt? Wat zal een volgend teken van vooruitgang zijn? Hierbij wordt de nadruk dus niet zozeer gelegd op de oorzaken van de suïcidale krachten, als wel op de kracht en de hoop die de hulpvrager met zich meedraagt.

Suïcidepreventie en pastoraat
Zoals eerder al beschreven kan een pastoraal medewerker veel doen in het geval van suïcidale gedachten bij de hulpvrager. Ten diepste is suïcidepreventie het bouwen aan hoop. De hulpvrager is de hoop dat de situatie anders kan worden (voor een deel) kwijt. Voor veel mensen met suïcidale klachten is de dood niet zozeer een keuze, als wel de enige oplossing voor de onoplosbare problemen. Hoop is een centraal kenmerk van pastorale zorg. Het is nooit te hopeloos, nooit te laat voor een mens om te veranderen of anders te reageren. In het pastorale werk wordt er altijd gesproken over Hoop: De hoop dat een situatie kan veranderen, maar meer nog de Bijbelse hoop dat God met ons is en met ons meegaat in iedere situatie en dat hij een oplossing heeft voor de (schijnbaar) onoplosbare problemen die er zijn.10

Praktisch
Er is een aantal stappen dat als pastoraal medewerker gezet kan worden om op een goede manier om te gaan met vermoedens van zelfmoordgedachten:

  1. Vermoedens bespreekbaar maken: Vertel dat jij je zorgen maakt en vraag of deze bezorgdheid terecht is.
  2. Empathisch doorvragen (door in te zoomen en te concretiseren) en op deze manier de veiligheid inschatten: Vraag aan iemand of hij/zij concrete plannen heeft en hoe deze eruit zien. Neem bij direct fysiek gevaar contact op met de huisarts, spoedeisende hulp of 112.
  3. Ambivalentie zichtbaar maken (door te reflecteren met de hulpvrager zien dat hij/zij op twee gedachten hinkt.
  4. Hoop en uitkomst bieden (met de hulpvrager kijken naar andere oplossingen en op die manier de ambivalentie vergroten).
  5. Afspraken maken en stimuleren van het zoeken naar professionele hulp (bijvoorbeeld huisarts, 113, ggz instelling).11

Verdere informatie
Op www.113.nl staat veel informatie over suïcide en suïcidepreventie en op de website www.suicidepreventievoorkerken.nl staat specifiek informatie voor geestelijken en kerkleiders.
Feiten, cijfers en preventie in Vlaanderen: https://www.zelfmoord1813.be/feiten-en-cijfers.

Eindnoten
1 den Haan, R., & Bannink, F. (2017). Suïcidepreventie: Bouwen aan hoop. Amsterdam: Boom.
2 Feiten, cijfers en preventie in België: https://www.zelfmoord1813.be/feiten-en-cijfers.
3 (2018, 02 17). Fabels over suïcide. Opgehaald van 113: https://www.113.nl/informatie/fabels-over-suicide
4 Mokkenstorm, J. (2013). Hoop doet leven: de 113. Online suicide survival guide. Amsterdam: Boom uitgevers.
5 van Hemert, A., Kerkhof, A., de Keijser, J., Verwey, B., van Boven, C., Hummelen, J., . . . van de Glind, G. (2012). Multidisciplinaire richtlijn diagnostiek en behandeling van suïcidaal gedrag. Utrecht: De Tijdstroom.
6 de Klerk, S., van Emmerik, A., & van Giezen, A. (2010). Omgaan met zelfbeschadiging en suïcidaal gedrag. Houten: Springer Media.
7 (2018, 02 10). Feiten en Cijfers over Suïcide. Opgehaald van 113: https://www.113.nl/informatie/feiten-en-cijfers-over-suicide
8 Ivonne van de Ven Stichting. (2018, 02 03). 170629-10Tips_naasten. Opgehaald van ivonnevandevenstichting: http://www.ivonnevandevenstichting.nl/wp-content/uploads/170629-10Tips_Naasten.pdf
9 (2018, 02 13). Zelfmoordpreventiewijzer. Opgehaald van 113: https://www.113.nl/sites/default/files/113/Algemeen/113_Zelfmoordpreventiewijzer_onderelkaar.pdf
10 Barrett, W., & De Vriese, J. (2010). Hoop voor alle problemen. Leuven/Heverlee: Centrum voor Pastorale Counseling.
11 Suicidepreventie voor Kerken. (2018, 02 05). Gespreksadviezen. Opgehaald van Suïcidepreventie voor kerken: http://www.suicidepreventievoorkerken.nl/gespreksadviezen/